Empathie. We hebben er allemaal wel van gehoord en we weten ook dat het belangrijk is in de omgang met elkaar. Het is een essentiële factor van emotionele intelligentie. Maar wat is empathie nu eigenlijk en waarom is het zo belangrijk? Is het aangeboren? Kun je het leren? En kun je er teveel van hebben?
In dit artikel lees je er alles over.
Wat is empathie?
Het ervaren van emoties, hierover kunnen nadenken en het onder woorden kunnen brengen van wat we emotioneel ervaren is wat ons mens en menselijk maakt. Omdat ieder mens hierin zijn eigen ervaringen heeft, zijn we hierdoor ook uniek.
Je eigen emoties kunnen ervaren, herkennen, verwoorden, er iets mee doen of ernaar handelen, is van belang om jezelf te kunnen dragen in het leven. Dit bij anderen te kunnen, oftewel je te kunnen verplaatsen of inleven in de situatie en gevoelens van anderen, en dan zonder direct te oordelen, is een extra vermogen dat wij als mens hebben. We noemen dit empathie (het woord empathie is afkomstig van het Griekse woord empathia, wat invoelen betekent). De mate waarin je dit kunt noemen we empathisch vermogen.
Waar zit empathie in de hersenen?
De verbinding tussen de hersencentra cortex cingularis anterior en nucleus accumbens is cruciaal voor onze empathische vermogens.
Het ene, de cortex cingularis anterior, heeft te maken met moraal en zelfbeheersing. Het andere, de nucleus accumbens, is betrokken bij motivatie en beloning.
Welke vormen van empathie zijn er?
Empathie bestaat uit cognitieve empathie en emotionele empathie.
Cognitieve empathie is het intellectuele vermogen je te verplaatsen in de gedachten en gevoelens van de ander en je een beeld te vormen van het perspectief van de ander. Je denkt bewust na over wat er zich van binnen afspeelt bij de ander.
Bijvoorbeeld: Je collega is al drie weken bezig geweest met de voorbereiding van een afspraak. Op het laatste moment wordt deze afgezegd. Je kunt je indenken/voorstellen dat je collega hierdoor geïrriteerd of teleurgesteld kan zijn.
Emotionele empathie (ook wel affectieve empathie genoemd) is je emotionele reactie op de emotie(s) van de ander. Je bootst die emotie(s) na en voelt mee. Je kunt je inleven in waarom iemand iets voelt. Onbewust en snel ‘weet’ je wat er in de ander omgaat en kun je voelen wat de ander voelt. Je doet dit op je gevoel, vanuit je intuïtie. Anders gezegd, vanuit je hart. Dit komt omdat we de emoties van de ander kunnen spiegelen. Hierdoor kunnen we de emotie zelf ook (een beetje) ervaren.
Bijvoorbeeld: de moeder van een goede vriendin is overleden en je vriendin is heel verdrietig. Haar verdriet raakt je en je wordt hier zelf ook verdrietig van en moet ook huilen.
Is empathie aangeboren?
Vanuit onze natuur hebben we een aangeboren basis, een genetische aanleg, voor empathie. Emotioneel begrip speelt een grote rol in empathisch gedrag. Dit begrip begint zich tijdens de eerste levensjaren al langzaam te ontwikkelen. Zo rond het derde levensjaar is het zodanig ontwikkeld dat er daadwerkelijk gesproken kan worden van begrip. Denk bijvoorbeeld aan peuters die anderen al kunnen troosten of voor de gek kunnen houden. Dit kan alleen als je weet of kunt indenken wat de ander ervaart of gelooft.
De ontwikkeling van het vermogen om jezelf empathisch uit te drukken en ook de diepte ervan, is afhankelijk van en wordt ook sterk beïnvloed door omgevingsfactoren zoals opvoeding en sociale interacties. De groei van empathie kan in de loop van de tijd dus stagneren of juist verder ontwikkelen.
Dit betekent ook dat als empathie geen aangeboren talent is, je het wel kunt leren. Inleven is immers als het ware in het leven van de ander stappen. Je kunt hier actief en bewust voor kiezen en moeite voor doen. Bijvoorbeeld door je te verdiepen in de ander. Door niet zomaar in te vullen hoe iets voor iemand is of zal zijn geweest, maar door het stellen van vragen. Om de ander op die manier nog beter te begrijpen en/of te leren kennen.
Waarom is empathie zo belangrijk?
Empathie is belangrijk bij de ontwikkeling van sociaal gedrag en in de omgang met elkaar. Het is een vorm van emotionele verbinding met andere mensen en een essentiële factor van emotionele intelligentie. Het vraagt om het besef en het respect dat anderen ook een individu zijn met eigen gedachten, gevoelens en overtuigingen.
Empathie draagt bij aan het kunnen ‘lezen’, verstaan en begrijpen van verbale alsook non-verbale emoties, houding en motivatie van anderen. Ook ben je je dan meer bewust van de impact van jouw handelen en gedrag op anderen. Hierdoor verloopt de communicatie met een ander vaak beter en kun je anderen beter helpen en steunen.
Ook in een liefdesrelatie speelt empathie een belangrijke rol; het is zelfs de kern ervan. Beide partners kunnen zich door empathie namelijk veilig voelen en zo ontstaat er ruimte voor intimiteit. Het gemis van empathie in een relatie kan ervoor zorgen dat partners afstandelijk naar elkaar worden. Hierdoor kunnen ze het gevoel krijgen dat ze er niet toe doen en niet belangrijk zijn. Uiteindelijk groeien ze uit elkaar.
Voorbeeld gezond empathisch gedrag
Nu hoor ik je denken, mooie theorie Colinda, maar hoe ziet empathisch gedrag er in de praktijk nu eigenlijk uit?
Ik geef je een voorbeeld:
Stel, een heel goede vriendin of vriend heeft net slecht nieuws gehoord. Jij neemt dan de tijd om naar het verhaal te luisteren. Je verplaatste je in haar of hem en van daaruit reageer je begripvol. Bijvoorbeeld door iets te zeggen in de trant van: Jeetje zeg, wat een naar en verdrietig nieuws! Ik kan me goed voorstellen dat je hierdoor van slag bent. Ik leef met je mee! Als er iets is wat ik voor je kan doen, of als je iets nodig hebt, laat het me weten! Ik ben er graag voor je!
Je gaat niet mee in de emotie, je neemt deze niet over. Je gaat bijvoorbeeld dus niet meehuilen. Maar je laat wel blijken dat je het verhaal en het gevoel wat daarbij naar boven komt snapt en je toont daar begrip voor. Je lijdt dus niet letterlijk mee, maar kunt wel meeleven.
Kwaliteit kent ook andere kanten
Het empathisch vermogen is een waardevolle eigenschap. Het is een kwaliteit waar we als mens mee geboren worden en dat we verder kunnen ontwikkelen. Maar niet iedereen leeft zich in dezelfde mate in een ander in.
Apathie
Wanneer iemand heel weinig tot geen empathie heeft en/of er een hoge mate van onverschilligheid is, dan spreken we over apathie. Apathie is afgeleid van het Griekse apatheia, dat “gelatenheid” of “gevoelloosheid” betekent. Iemand heeft/toont dan geen gevoelens en/of toont geen interesse in de emoties of behoeften van anderen. Zij of hij heeft moeite om zich in anderen te verplaatsen. Dit komt ongeïnteresseerd, emotieloos en onverschillig over. Iemand met weinig empathie kan een ander snel bekritiseren, zonder zich in de situatie van de ander te verplaatsen. Dit heeft invloed op het vertrouwen en zorgt ervoor dat het maken van (een diepgaande) verbinding met elkaar lastig wordt. Voor iemand met een hoog inlevingsvermogen is dit echt een allergie.
Apathie kan veroorzaakt worden door psychische problemen zoals anorexia, autisme en depressies. Daarnaast kan apathie het gevolg zijn van diverse ziektes en (niet) aangeboren hersenletsel. Maar het kan ook een (onbewuste) vorm van zelfbescherming zijn. Bepaalde omstandigheden, waaronder traumatische ervaringen zoals emotionele verwaarlozing, kunnen ervoor zorgen dat het voor jou veiliger voelt om jezelf innerlijk terug te trekken en af te sluiten voor je gevoelens en emoties en/of die van anderen. Hoe veilig ook, het heeft ook een groot nadeel. Je maakt namelijk geen contact meer met je omgeving. Hierdoor kun je je eenzaam gaan voelen en door anderen onbegrepen. Gelukkig is hier, door bijvoorbeeld de juiste coaching en begeleiding, wat aan te doen!
Te empatisch
Bij een gezond portie empathie ben je gevoelig voor de gevoelens en mening van anderen zonder dat het jou uit balans brengt. Ben je echter te empathisch, oftewel te inlevend, te invoelend of te begripvol, dan bestaat het risico dat je jezelf verliest. Je leeft je dan volledig in de ander in en vergeet je eigen emoties. Dit kan je behoorlijk ontregelen en je kunt er (emotioneel) uitgeput van raken.
Denk bijvoorbeeld aan de onrust en stress van de omgeving en/of van anderen die bij jezelf naar binnen slaan. Je hebt deze dan overgenomen. Of je wordt te lang meegezogen in het verhaal van iemand anders, waardoor je al je eigen energie verliest. Of de mening of het beeld dat een ander over jou heeft raakt jou persoonlijk en je neemt dit over. Zelfs als die mening niet de waarheid is.
Transpositie-empathie
In deze situaties is er sprake van een te grote emotionele en empathische betrokkenheid, van transpositie-empathie. Als je een sterke ‘transpositie-empathie’ hebt, dan leef je je automatisch in de ander in. Je kruipt als het ware in de huid van de ander. Je verplaatst jezelf dan zo in de ander dat je jezelf onbewust volledig in haar of zijn schoenen zet. Je vergeet daarbij wat je zelf voelt, wel of niet wilt, of belangrijk vindt. Dit gaat te ver en gaat ten koste van jezelf. Je overschrijdt hiermee grenzen. In ieder geval die van jezelf en het risico bestaat dat je die van de ander ook overschrijdt. Bijvoorbeeld door (onbewust en onbedoeld) de verantwoordelijkheid van de ander over te nemen.
Dit kan de valkuil zijn voor mensen met een hoge emotionele intelligentie, een groot empathisch vermogen, bij hoog sensitieve mensen (HSP – Highly Sensitive Person) en voor mensen die emotioneel minder stabiel zijn door bijvoorbeeld overbelasting, stress, burn-out, een persoonlijkheidsstoornis of traumatische ervaringen zoals emotionele verwaarlozing.
Ook als je een heel krachtige pleaser in je hebt, is het risico aanwezig jezelf te verliezen.
Het is dus van belang hier alert op te zijn en te voorkomen dat je jezelf door een teveel aan empathie verliest.
Hoe zorg je ervoor dat je jezelf niet verliest?
- (Leer) jezelf goed kennen. Want hoe beter je jezelf kent, hoe makkelijker het is om jezelf niet meer zo snel te verliezen. Je bent dan niet meer zo snel van de wijs te brengen.
- (Leer) goed omgaan met de emoties van jezelf en die van anderen. (H)erken en geef ruimte aan de emotie(s), zonder oordeel, zonder het direct op te willen lossen.
- Let bewust op van wie de emoties zijn. Van jezelf of van de ander. En kies er bewust voor de emoties van de ander niet over te nemen.
- Besef dat empathie niet wil zeggen dat je ergens volledig in mee gaat en/of het er (helemaal) mee eens bent. Het betekent alleen dat je de ander begrijpt, dat je je in de ander kunt verplaatsen. Dit kan helpen om bij jezelf te blijven.
Kort samengevat: vergroot je zelfkennis en ontwikkel je emotionele intelligentie! .
Persoonlijke ervaring
Zelf ben ik wel bekend met de transpositie-empathie. Onbewust kon en kan ik me goed in een ander verplaatsen. Tijdens een BBQ-feestje dat tot in de late uurtjes doorging bijvoorbeeld. Ik stond voor de gasten al met warme truien klaar nog voordat ze er zelf om konden vragen. ‘Wouw, dank je wel! Hoe wist je dat ik dit nodig had?’ was een opmerking die ik regelmatig kreeg.
Maar ook recent nog, door de ingrijpende gebeurtenis van het onverwacht snelle overlijden van mij moeder. Mijn vader had het hier (uiteraard) heel zwaar mee. Ik vond het moeilijk om hem zo verdrietig en ontredderd te zien! Dit werd versterkt door het gevoel van mijn eigen verdriet en een persoonlijk ervaring in het alleen komen te staan. Ik wist wat hij doormaakte en kon zo met hem meevoelen! Alles in mij wilde maar 1 ding, namelijk dat het weer goed zou gaan met m’n vader. En het liefst deed ik daar alles voor, desnoods (bijna) ten koste van mezelf.
Door de jaren heen ben ik me veel meer bewust geworden van mijn hoge sociale betrokkenheid, sensitiviteit en empathisch vermogen. Waar het eerst valkuilen waren, zijn het nu waardevolle krachten waar ik in mijn werk dankbaar gebruik van maak.
Meer weten?
Empathie, transpositie-empathie, emotionele intelligentie, emotionele verwaarlozing, eenzaamheid. Grenzen en grensoverschrijding, zelfkennis, weten wat je wel en niet wilt. Pleasen, (hoog)sensitiviteit, bij jezelf blijven. De effecten van je opvoeding en sociale interacties. Het zijn thema’s waar het in mijn praktijk onder andere over kan gaan.
Wil je hier meer over weten? Je emotionele intelligentie ontwikkelen? Leren hoe je (beter) met jouw (groot) empathisch vermogen om kunt gaan? Of ben je benieuwd naar wat je zelf (nog meer) kunt doen en/of wat ik hierin voor jou kan betekenen? Neem dan gerust contact met me op, ik ga graag met je in gesprek. Bel, app of mail me en ik reserveer tijd voor jou!